ڕاو ئێمە"مانیفیستوو زوانی هەورامی (بەشوو۷)ی:کاکەڕەحیم غولاموەیسی
هەورامیێ بە پارێو زوانیشا چێروو چەرخوو تاریخیوە پێسەو مێللەتەکاتەری پانوە نەویێنێ و ئیسە بە کوڵیە جە مووچیاری ،پەند و تەجروبەی و مەژگیە پەڕ ،خەریکێنێ وێشا مەژووژناوە و فەرهەنگوو ئێنسان دۆسی وێش جە تەماموو دنیاینە پەرە پەنە مەدٚۆ.
جە زەمانەو پاشایەتی ئەردەڵانەکا زوانوو دەسووری هەر پاسە ئەدەبی هەورامی بیەن، هەر جە لوڕێستانوە تا هەردەویڵە (اردبیل) پەی نموونەی مەتاومێ نامێ بەرمێ جە بڕیە ئەدیب و نووسەرەکا پێسەو: مەڵڵاپەریشان جە لوڕێسان و ئەڵماس خان کەنوولەیی جە کرماشان و میرزا شەفێع ی جە بادینان ئەحمەدٚ بەگی کۆماسی جە مەحاڵوو کۆماسی یوسو ناسکە و فەقی ئەحمەدٚ و .
بڕیە جە تاریخ نویسەکا ساڵوو ۱۳۲ عەرەبی بە سەرەتاو ئەرە مەری حکومەتو کوردی جە موسڵەنە بە پاشایەتی قبادی ئەردەڵانی مەزانا کە چا وەختەنە ئەوەڵین حکوومەتی هەورامیشا دماو هەڵمەتوو عەرەبی درۆس کەردەن، جە ڕاسینە ئەسڵ و ئەساسوو دەسەڵاتوو حکوومەتی هەورامی بیێنێ ، بەڵام بە بۆنەو یۆ گێرتەی چەنی سۆرانی، کورمانجی و کەلهۆری و. مەشهوور بە کوردی بیێنێ ، گیانی کەلیموو کوردی پێسەو عەرەب ماچۆ مێسداقوو هەورامین و هەورامی ئەهەم جە کوردین و گردی یۆنمێ، بەڵام کوردبیەی دەلیل و مێسداقوو هەورامی بیەی نیەن ، بە بەیانیە باشتەر هەورامی کوردەن وەلێم ئینە کە کورد هەورامی بۆ ئێمکانش کەمتەرەن و هەر پاسە جە بواروو زوانینە نیشانەشا دان کە نمەتاوا هەورامی با و فرە کەم بە هەورامی مەدوا .
جە زەمانەو هەڵۆخانی ئەردەڵان حکومەتوو کوردەسانی فرە گەورە و بە هێز بیەن و بەینوو دوێ ملهۆڕی عوسمانی و سەفەوینە سەر بە وێ بیەن. دماو ئانەیە ئەحمدٚخان کوڕو هەڵوخانی بی بە زەماو شاعەباسی و واڵێ شاعەباسیش مارە کەردە ، ئی حکوومەتە بی فەرمانبەروو پاشا ئێرانیەکا و وەرە وەرە زۆرشا کەموە بی، کوتێوشا چێر دەسەڵاتوو ئاودٚیشا تا ڕادیە کە چی ئاخروە تەنیا شاروو سنەی کە وێشا درۆس کەردە بێ پەیشا مەنەوە، ئەڵبەتە ئەشیۆم ئینەیە جە نەزەرە گێرمێ کە ئەردەڵانەکا چەنی ئێرانی وێشا بە یەک مێللەت زانێنێ و بە جیاوە بیەی نەوێنێ و یۆگێرتەیشا پروسیە تەبیعی بیەن و حکومەتوو ئێرانی وەرە وەرە مەحاڵوو تەختوو هەورامانیش بەن و مەحاڵوو گۆرانی(کەلهۆڕ) لەکستان(لەک) سۆران (بادینان)و حکومەتوو عوسمانی دیاربەکر هەولێر ،کوبانی و شارەزوورش گێرتەنەرە و مەحاڵوو شارەزووری چنە گلێ بەینوو ئی دوە دەوڵەتە مەزهەبیانە دەس بە دەس بیەن. هەورامیەکا بە فکروو جیاوە بیەی جە ئێرانی نەوێنێ چوون ئێرانشا بە ماوا وێشا زانان هەر پی دەلیلە ئەدەبیات ی و یا ڕەگەزی درۆس نەویەن ، و ئەدەبیاتشا عاشقانە و دڵداری و بازیەچ کومەڵایەتی بیەن ئەڵبەت حماسەو کتە و مڵەی جە ئەڵماس خان کەنوولەی چیویە جیاوازەن و چکامیە رەسەنەن جە تالانو بەیاز و کتیوە هەورامیەکا و جە بەین بەردەشی بە دەسوو مەڵڵا ئایینیەکا. شێعر و ئەدەبی ئایینی فرەشا نوسیەن .نووسەرەکا بە فارسی یام عەرەبی نووسیەنشا، حەتی قەوڵوو زەمین و زاری و یانە و هەرپاسە مارەبڕیەیشا بە عەرەبی وەنەن و نوسیەن و حەتتە ئیسەیچ مارەبڕی بە عەرەبی مواناوە ئەجۆشا ئەگەر بە عەرەبی نەبۆنە کوڕ و کناچە مارەشا نمەی.
وەلێم کوردەکا چێر دەسڵاتوو عوسمانی پاسە نەوێنێ چوون رەگەز و زوانشا جیا بیەن و تورکەکا زڵمیە فرەشا کەردێنێنە و ئادٚیشا جگەم جە شێعر و دڵداری وئایینی شێعر کومەڵایەتی و ناسیوناڵیسمیچشا هەن و جگەم جە شێعرێ، نەسریچشا هەن پێسەو ئەحمەدٚی خانی و حاجی قادٚری کۆیی.
وەڵێ جە جەنگی جەهانی ئەوەڵی شێعرو هەورامی جە حەماسەنە و جە عێرفانەنە یاوا ئاخرین ڕادەو بەرزوو وێش، بە تایبەت جە مەحاڵوو ژاورۆی و کرماشان و سنەی ، ئیجا وەرەورە یاگێ وێش دا بە سۆرانی ، سورانی زوانیە شەریکین بەینوو هەورامی و زوانە کوردیەکا تەری پێسەو کورمانجی و. شاعێر گەورەی هورکوتی و پی زوانە شعریشا واتی پێسەو: مەحوی ، نالی ، و دمای هەژار و هێمن و قانێع . بەشیە فرە جە شلعر و کتیوە هەورامیەکا جە سەردەموو سەدٚو ساڵێ چێوەڵتەرینە دزیای و بێ بە سۆرانی و سەرچەمە هەورامیەکەشا جە بەین شیەن . دماو جەنگوو جەهانی ئەوەڵی کوردەسانوو عوسمانی بە داخوە بەینوو تورکیە و سووریەی و عێراقی کوت کوت بی.
کوردی تورکیەی وەنەی و نوسیەی بە زوانوو ئەدٚایشا چەنە قاچاخ بی ،بەڵام کوردەکاو سووریەی بە سۆرانی نویسێنێ و کوردەکاو عێراقی خزمەت گوزاریە فرەشا بە زوانوو کوردی کەردەن .ئەڵبەتە بەشێو سۆرانی و ئینە بی بە بایسوو ئانەیە ، سۆرانی پەرە پسانۆ و هەورامی بنیۆ کەناروە و وێش یاگێش گێرۆ و بۆ بە زوانوو رەسمی و دەسووری بازیە مەحاڵە کوردیەکا .
ویراستاروو نویستەکەی:هومایون موحەممەدنژاد
درباره این سایت